احمدبابا تنبکتیتُنْبُکتی، احمدبابا، فقیه مالکی و محدّث و زندگینامه نویس سودانی قرن یازدهم است. ۱ - شرح حالمکنّا به ابوالعباس. او را صنهاجی سودانی نیز خوانده‌اند.در ۹۶۳ در سودان در خاندان اَقیت، که به علم مشهور بودند، به دنیا آمد. [۱]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۲۷، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۲]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۵، ص۱۲۹، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
[۳]
محمد امین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۱۷۰، بیروت (بی تا).
مراکشی [۴]
عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، ج ۲، ص۳۰۲، رباط ۱۹۷۴.
ولادت او را ۹۶۰ گفته است.
نحو را از عمویش، شیخ صالح ابی بکر بن اقیت (۹۳۲ـ۹۹۱)، آموخت و کتب حدیث و منطق و مقامات حریری را از پدرش احمد فرا گرفت. نزد برخی چون عاقب بن محمود (متوفی ۹۹۱) و شیخ یحیی بن محمد حَطّاب (متوفی بعد از ۹۹۳) درس خواند و از آن‌ها اجازه روایت حدیث دریافت کرد. سالها ملازم محمد بن محمود بَغْیُع (۹۳۰ ـ ۱۰۰۲)، فقیه مالکی ساکن تمبوکتو/ تنبکتو، بود و تفسیر، حدیث، فقه و اصول، ادب عربی، تصوف، نجوم و منطق را از او فرا گرفت. [۵]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۲، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۶]
محمد امین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۱۷۰، بیروت (بی تا).
هنگامی که منصور ذَهَبی (حک: ۹۸۶ـ ۱۰۱۲)، چهارمین سلطان از شریفان سعدی، سودان را فتح کرد، از ترس شورش خاندان اقیت، بسیاری از آنان را در ۱۰۰۲ به اسارت به مراکش برد که تنبکتی نیز جزو آنان بود. تنبکتی از رنجهای دوره اسارتش خود به تلخی یاد کرده است. سلطان منصور، پس از دو سال تنبکتی را به شرط ماندن در مراکش آزاد کرد. ۲ - شهرت تنبكتيتنبکتی با تدریس فقه و حدیث و دادن فتوا، در مراکش مشهور شد. [۷]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۳ـ۱۴، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۸]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۵، ص۱۲۹ـ ۱۳۰، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
[۹]
ذیل «احمد بابا».
۳ - بازگشت به تنبوكتوبعد از مرگ سلطان منصو، پسرش زیدان بن منصور به خاندان اقیت اجازه بازگشت به وطن داد. تنبکتی ابتدا به حج رفت و سپس به تمبوکتو بازگشت و با استقبال مردم مواجه شد. وی در همان‌جا اقامت گزید [۱۰]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۴، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۱۱]
محمد صغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی با اخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، مکتبة الطالب ۱۸۸۸.
[۱۲]
ذیل «احمد بابا».
و بنا بر برخی منابع [۱۳]
احمد بن محمد مقَّری، روضة الاس العاطرة الانفاس فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس، ج۱، ص۳۱۴، رباط ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ریاست منصب قضا را در آن‌جا برعهده داشت.
برخی [۱۴]
عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، ج۲، ص۳۰۶، رباط ۱۹۷۴.
سال بازگشت ایشان را به وطن ۱۰۱۴ گفته‌اند در حالی که اواخر ۱۰۱۵ یا ۱۰۱۶ به وطن بازگشتند. [۱۵]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۱۶]
ذیل «احمد بابا».
تنبکتی در سودان نیز شهرت یافت و از برخی فقها اجازه افتاء دریافت کرد.
۴ - وفات تنبكتيهمچنین جمع کثیری در درس او حاضر می‌شدند، از جمله قاضی احمد بن محمد مقَّری صاحب نفح الطّیب، ابوالقاسم غَسّانی مفتیِ فاس، ابوالعباس احمد بن محمد مکناسی مشهور به ابن قاضی صاحب جذوة الاقتباس، و شیخ رَجراجی مفتی مراکش. [۱۷]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۶، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۱۸]
عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، ج۲، ص۳۰۵، رباط ۱۹۷۴.
شماری از آنان از تنبکتی اجازه دریافت کردند. [۱۹]
احمد بن محمد مقَّری، روضة الاس العاطرة الانفاس فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس، ج۱، ص۳۰۴ـ ۳۱۲، رباط ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
تنبکتی در ۱۰۳۶ در زادگاهش از دنیا رفت. [۲۰]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۵، ص۱۳۱، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
محمد محبّی [۲۱]
محمد امین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت (بی تا)، ج ۱، ص ۱۷۲
و اسماعیل بغدادی [۲۲]
هدیة العارفین، ج ۱، ستون۱۵۵.
وفات او را در ۱۰۳۲ دانسته اند.
در اوایل دهه ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۰ به احترام احمدبابا مرکزی به نام «مرکز اسناد و تحقیقات احمدبابا» در تمبوکتو تأسیس شد که بیش از شش هزار نسخه خطی در آن گردآوری شده است. [۲۳]
ذیل «تمبوکتو».
۵ - آثار تنبكتيبرخی آثار احمدبابا نیز در آن‌جا موجود است. [۲۴]
عبد المحسن عباس، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو، لندن ج۲، ص۳۱۵.
[۲۵]
عبد المحسن عباس، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو، لندن ج ۲، ص۳۵۰.
[۲۶]
عبد المحسن عباس، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو، لندن ج ۳، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
تنبکتی بالغ بر چهل اثر در موضوعات مختلف چون فقه، حدیث، نحو و تصوف داشته است. مهمترین اثر وی نِـیل الابتِهاج بِتَطریزالدّیباج است که آن را در تکمیل الدیباج المُذَهَّب فی معرفة أعیانِ عُلماءالمَذْهَب نوشته است. الدیباج المذهّب، معجم فقهای مالکی و تألیف ابن فَرحون یَعْمُری (متوفی ۷۹۹) است. تنبکتی تألیف کتاب خود را در ۱۰۰۵ در مراکش به پایان رساند. این کتاب، که مهمترین مرجع در شرح حال بزرگان مالکی در مراکش است، در ۱۳۱۷ در فاس چاپ سنگی شد و در ۱۳۲۹ در قاهره، ذیل کتاب الدیباج المذهب، چاپ گردید و در ۱۹۸۹ به کوشش هرامه در طرابلس چاپ شد. [۲۷]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۴، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۲۸]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۶ ـ ۱۷، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۲۹]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۹ ـ ۲۰، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۳۰]
سرکیس، ج ۱، ستون۳۸۰.
[۳۱]
محمد مخلوف، شجرة النور الزکیة فی طبقات المالکیة، ج۱، ص۲۹۸، دارالکتاب العربی، بیروت ۱۳۵۰.
از دیگر آثار اوست: کِفایة المُحتاج لمَعرفة من لیس فی الدّیباج؛ نیل الامل فی تفضیل النیةِ علی العمل در شرح حدیث نیةُ المومن أبلَغُ مِن عَمَلِه؛ التَحدیث والتأنیس فی الاحتجاج بابن ادریس؛ النکت الوفیة بشرح (لِشروح) الالفیة؛ تنبیه الواقف علی تحریر نیة الحالف؛ و فوائدالنکاح در شرح الوَشّاح منسوب به سیوطی. [۳۲]
احمد بن محمد مقَّری، روضة الاس العاطرة الانفاس فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۰۴، رباط ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۳]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، ستون۲۳۰.
[۳۴]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، ستون۳۲۸.
[۳۵]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، ستون۲۱۱.
[۳۶]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، ستون۳۷۴.
[۳۷]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، ستون۶۹۷.
[۳۸]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۷، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
[۳۹]
احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، ج۱، ص۱۷ ـ ۱۸، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۶ - منابع(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴. (۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵. (۳) احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹. (۴) سرکیس. (۵) عبد المحسن عباس، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو، لندن ج۲، ۱۴۱۷/۱۹۹۶، ج ۳، ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۶) محمد امین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت (بی تا). (۷) محمد مخلوف، شجرة النور الزکیة فی طبقات المالکیة، دارالکتاب العربی، بیروت ۱۳۵۰. (۸) عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، رباط ۱۹۷۴. (۹) احمد بن محمد مقَّری، روضة الاس العاطرة الانفاس فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس، رباط ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰) احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶. (۱۱) محمد صغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی با اخبار ملوک القرن الحادی، مکتبة الطالب ۱۸۸۸. (۱۲) EI ۲ , svv "Ahmad Ba ¦ba ¦" (by E Le ¨vi Provenµal) , "Timbuktu" (by J O Hunwick). ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمدبابا تنبکتی»، شماره۳۹۱۷. |